Qədim dövrlər
Azərbaycanda aparılan arxeoloji qazıntılar eramızdan əvvəl VI əsrə qədər gedib çıxır. Bu qazıntılar sübut edir ki, eramızdan əvvəl II minillikdə burada kənd təsərrüfatı, maldarlıq, metallurgiya, saxsı istehsalı və xalçaçılıq yüksək səviyyədə inkişaf etmişdir. Dünyada tapılmış ən qədim xalça Altay dağlarında eramızdan əvvəl VI–V əsrlərdə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar edilən məşhur Pazyryq xalçasıdır. Azərbaycanın ərazisində yerləşən Gültəpə qazıntılarında isə eramızdan əvvəl IV–III əsrlərə aid xalça toxuculuğunda istifadə olunan alətlərin və boyaların izləri aşkar edilmişdir.
Xalçaçılıq xalq sənəti kimi
Xalça toxuculuğu Azərbaycanda ən qədim və ən populyar xalq sənətlərindən biridir. Bu sənətin çox qədim tarixi vardır. Müasir İran ərazisində (Maku, Urmiya gölü) aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı müxtəlif heyvan təsvirləri ilə bəzədilmiş çullar üzərindəki fiqurlar və rəsmlər bunu sübut edir. Mingəçevirdə aparılan qazıntılarda isə eramızın III–VIII əsrlərinə aid katakomb qəbirlərində saray qalıqları, xalça parçaları və xalça toxuculuq alətləri aşkar edilmişdir.
Azərbaycan xalçaları həm coğrafi bölgələrə, həm də naxış, kompozisiya, rəng çalarları və texniki xüsusiyyətlərinə görə müxtəlif qruplara bölünür. Xalçaların adları onların toxunduğu yerlərin adları ilə bağlıdır. Şərti olaraq Azərbaycan xalçaçılığı 7 məktəbə bölünür: Quba, Bakı, Gəncə, Qarabağ, Təbriz, Şirvan və Qazax xalçaçılıq məktəbləri.
Xalçanın ictimai rolu
Xalça insanları birləşdirir, onlarda kollektivlik, qarşılıqlı yardım və dostluq hissi oyadırdı. Azərbaycan xalçası yalnız praktik əhəmiyyətlərin cəmi deyil, daha böyük mənaya malik idi. O, milli həyat tərzinin əsas elementlərindən biri olmaqla yanaşı, dekorativ-tətbiqi sənətin bir növü idi; xalqın mənəvi və etik normaları xalça ilə sıx bağlı idi.
Tarixi inkişaf
Arxeoloji qazıntılar və yazılı mənbələrə əsasən, Azərbaycanda xalça toxuculuğu Tunc dövründə – yəni 5,000 il əvvəl meydana çıxmışdır. Azərbaycan xalçaları ölkənin rəngarəng təbiətini əks etdirir: göyün maviliyi, meşələrin yaşıllığı, dağ yamaclarının rəngləri, qarla örtülü zirvələrin ağlığı. Narın qırmızı dənələri, qızılı heyvan fiqurları, sarı zəfəran və kəhrəba üzümlərin rəngləri bu xalçalarda möhtəşəm şəkildə birləşir.
Azərbaycan xalçaları boyaların tükənməz zənginliyi, naxışların unikal kombinasiyası, yaradıcı təxəyyülün gücü və yüksək sənətkarlığı ilə seçilir. Tarixi mənbələrə görə, Orta əsrlərdə Azərbaycan Şərqin həm xovlu, həm də xovsuz xalça istehsalının mərkəzlərindən biri hesab olunurdu. X əsrə aid “Hudud əl-Aləm” əlyazmasında Azərbaycan şəhərlərinin, o cümlədən Muğanın kisə və sarayları ilə məşhur olduğu, Naxçıvan, Xoy və Salmasın zəngləri, xalçaları və toxuculuq məmulatları ilə tanındığı, Ərdəbil və Şirvanın isə rəngarəng ipək və yun parçaları ilə şöhrət qazandığı qeyd olunur.
Dünyada Azərbaycan xalçaları
Azərbaycan qadınlarının yaratdığı gözəl xalçalar və xalça məmulatları dünyanın ən böyük muzeylərini bəzəyir: Sankt-Peterburqdakı Ermitaj, Londondakı Viktoriya və Albert Muzeyi, Vaşinqtondakı Tekstil Muzeyi, Parisdəki Luvr, İstanbuldakı Topqapı Sarayı, həmçinin Bakıda yerləşən Azərbaycan Xalçası Muzeyi və Azərbaycan Tarixi Muzeyi.
Təəssüf ki, son dövrlərdə Azərbaycan xalçaları dünya muzeylərində bəzən “Qafqaz”, “İran” və ya “Erməni” xalçaları adı altında nümayiş etdirilir. Halbuki xalçaçılıq böyük mədəniyyətə və qədim tarixi ənənələrə malik xalqlara aid sənətdir.
Xalçaçılıq məktəbləri
Azərbaycan xalçaçılıq məktəbləri – Quba-Şirvan, Gəncə-Qazax, Qarabağ, Təbriz – bütün dünyada məşhurdur. Bu bölgələrdə toxunan xalçalar ilmələrin sıxlığı, rəng çalarları, xovun keyfiyyəti, toxuma texnikası və naxışları ilə seçilir.
Gəncə xalçaları müxtəlif rəng çalarları ilə özünəməxsus üsluba malikdir. Karabakh atlarının adı ilə tanınan bu xalçalar xaricə göndərilir, sərgilərdə yüksək yerlər tutur və qonaqlara qiymətli hədiyyə kimi təqdim olunurdu. Qərb bölgəsinin zəngin və rəngarəng təbiəti xalçaçılığın inkişafında əvəzsiz rol oynamışdır.
Gəncə xalçalarının fərqləndirici xüsusiyyətlərindən biri onların toxunmasında təbii xammal və boyalardan istifadə olunmasıdır. Gəncə-Qazax zonasının xalçaları əsasən yunla toxunur, buna görə də ilmələri seyrək, xovları qalın, naxışları isə əsasən həndəsi olur. Orta ölçüləri 3 kv.m, 1.5 × 2 (2.5) m-dir. Bu xalçalarda 5–7 rəngdən istifadə olunur, əsasən mavi, lalə və çiçək qırmızısı üstünlük təşkil edir. Gəncədə vaxtilə ipək istehsalı inkişaf etdiyindən ipək xalçalar da toxunmuşdur.
